Bu tefsîri, Hüseyn Vâ’iz kâşifî “rahime-hullahü teâlâ”[1], Hirât şehrinde, bu hıristiyan madam dünyâya gelmeden üçbuçuk asr evvel yazmışdır. Osmânlı sultânları ve âlimleri, bu tefsîrin çok kıymetli olduğunu bildirmişler, türkceye terceme ederek,(Mevâkib) tefsîri ismini vermişlerdir. Madrasda câmi’de la’net olunan kimse, İslâm dînini bozmak isteyen bir zındık, bir islâm düşmanı idi. Kur’ân-ı kerîme yanlış, bozuk ma’nâ verdiği için la’net olunmuşdur. Ona la’net edenler, fârisî ve hind dilinde kitâblar yazmış olan büyük islâm âlimleri idi.

Şimdi diğer bir yabancı kadının bu husûsda neler düşündüğünü inceliyelim. Aşağıdaki satırlar, 1881 ile 1907 [1325] seneleri arasında İstanbulda yaşamış olan İngiliz bayan Dorina L. Neave’ın (Twenty six years on the Bosphorus = Boğaziçinde 26 yıl) ismindeki eserinden alınmışdır.

Bayan Neave de, müslimânların kibârlığından, diğer din mensûblarına karşı gösterdikleri nezâketden bahs etdikden sonra, kendisine göre, İslâm dîninde gördüğü ba’zı noktalara temâs ediyor ve bunlardan şikâyet ediyor. Şimdi onun yazdıklarını okuyunuz:

(Burada Muharrem âyîni diye bir müslimân merâsimi var. Bu kadar sene İstanbulda kalmama rağmen, ben bu merâsimi görmeğe gitmedim. Çünki gidenlerin anlatdıklarına göre, bu müslimân merâsimi çok feci’, çok vahşî imiş. İnsanlar yarı beline kadar çıplak olarak oraya geliyor, (Yâ Hasen, Yâ Hüseyn) diye bağırarak ellerinde bulunan zincirleri vücûdlarına şiddet ile vurmakda ve kan revân içinde kalmakda imişler).

Bayan Neave dostlarının iştirâk etdiği bir Rıfâ’î âyîni hakkında da şunları yazıyor: (Dostlarımın anlatdığına göre, feryâd eden dervişler [ya’nî Rıfâ’îler] bele kadar çıplak bir hâlde, sıraya girmişler. Yüksek sadâ ile şehâdet getiriyor, aynı zemânda yavaş yavaş öne arkaya doğru sallanıyorlarmış. Ondan sonra hareketlerini gitdikçe hızlandırarak, bir yandan da korkunç çığlıklar ve nâralar atarak, âdetâ bir nev’ vecde gelerek veyâ sar’a nöbetine kapılarak, kendilerini gayb edinciye kadar havalarda sıçrayıp duruyorlarmış. Ellerindeki bıçakları vücûdlarına saplıyorlarmış. Aralarında, kan içinde kalıp, yere yuvarlananlar da varmış.