İCTİHÂD

İctihâd, gücü, kuvveti yetdiği kadar, zahmet çekerek, uğraşarak çalışmak demekdir. İctihâddan maksad, âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden, ma’nâları açıkça anlaşılmıyanları, açıkça bildiren diğer ahkâm-ı islâmiyyeye kıyâs ederek, benzeterek, bunlardan yeni hükmler çıkarmağa uğraşmak, çalışmak demekdir. Meselâ anaya, babaya itâ’ati emr eden âyet-i kerîmenin meâl-i âlîsi, (Onlara, öf sıkıldım demeyin!)dir. Döğmekden, söğmekden bahs buyurulmamışdır. Âyet-i kerîmede, yalnız bunların en hafîfi olan öf kelimesi açıkça bildirildiğine göre, müctehidler, döğmenin, söğmenin ve hakâret etmenin elbette harâm olacağını ictihâd etmişlerdir. Yine meselâ, Kur’ân-ı kerîmde şerâb içmek yasak edilmiş, başka içkiler bildirilmemişdir. Şerâbın harâm olmasının sebebi, hamr kelimesinden de anlaşılacağı üzere, tahmîr-i akl, ya’nî aklı karışdırdığı, giderdiği içindir. Bundan dolayı müctehidler, şerâbın harâm olmasındaki sebeb, herhangi bir içkide bulunsa harâmdır, diye ictihâd etmişler. Her serhoş eden şeyin harâm olduğunu emr buyurmuşlardır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, ictihâd ediniz! diye emr ediyor. Birçok âyet-i kerîmelerden, ilmleri derin olan yüksek derecedeki âlimlerin ictihâd ile emr olundukları anlaşılmakdadır. O hâlde, ehliyyeti ve liyâkati ve ilmde ihtisâsı tâm olanların, ya’nî ma’nâları açıkça anlaşılmıyan âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerin içlerinde saklı bulunan ahkâmı ve mes’eleleri, mefhûmen, mantûkan, delâleten anlıyabilecek kuvvet ve kudretde olanların ictihâd etmesi farzdır.

İctihâd makâmına lâyık olabilmek için, birçok kayd ve şartlar vardır. Evvelâ arabî yüksek ilmleri temâm bilmekle berâber, Kur’ân-ı kerîmin hepsi ezberinde olmak, sonra, âyet-i kerîmelerin ma’nâ-i murâdîsini, ma’nâ-i işârisini, ma’nâ-i zımnî ve iltizâmîsini bilmek ve âyet-i kerîmelerin, indiği zemânları ve sebebleri ve ne hakkında geldiklerini, küllî, cüz’î olduklarını, nâsih, mensûh olduklarını, mukayyed ve mutlak olduklarını ve bunlar gibi diğer vechelerini ve kırâet-i seb’a ve aşereden ve kırâet-i şâzzeden nasıl istihrâc edildiklerini bilmek, kütüb-i sitte ve diğer hadîs kitâblarında bulunan hadîs-i şerîflerin hepsini ezberden bilmek ve her hadîsin ne zemân ve ne için söylendiğini ve şümûl derecesini, hangi hadîsin diğerinden evvel veyâ sonra olduğunu, âid oldukları cihetleri, hangi vak’a ve hâdise üzerine söylendiklerini ve kimler tarafından nakl ve rivâyet edildiklerini ve bunların her birinin hâl tercemelerini bilmek, fıkh ilminin üsûl ve kâ’idelerine vâkıf olmak, oniki ilmi, âyet-i kerîmelerin ve hadîs-i şerîflerin rümûz ve işâretlerini, sûrî ve ma’nevî tefsîrlerini anlayıp kavrıyabilecek ayrı bir irfâna, nûr-i îmân ve itmi’nân ile dolu münevver ve muaffâ bir kalb ve vicdâna sâhib bulunmak lâzımdır.