6- Yollar emniyyetsiz, nakliyyât ve seyâhatin kesik oluşu[1].
7- Her sene onbinlerce kişiyi ölüme götüren veba, kolera gibi hastalıklara karşı tedbirsizlik ve sağlığa önem vermemeleri[2].
8- Şehrlerin virâneliği ve su şebekelerinin yokluğu[3].
9- İdârenin âsîlere, bâgîlere karşı âciz oluşu, ölçüsüzlük ve o kadar övündükleri Kur’ânın kanûnlarını yok denebilecek kadar az tatbîk etmeleri[4].
10- Ekonomik çöküntü, fakîrlik ve geri kalmışlık.
11- Nizâmî bir ordunun olmayışı, silâhsızlık ve silâhların klâsik ve çürük oluşu[5].
12- Kadın haklarının çiğnenmesi [6].
13- Çevre sağlığının ve temizliğin yokluğu[7].
Kitâb, (Müslimânların za’îf noktaları) olarak, zikr etdiği yukarıdaki maddelerden sonra, müslimânları, dinleri olan İslâmiyyetin maddî ve ma’nevî üstünlüğünden câhil bırakmanın lâzım olduğunu tavsiye ediyordu.
—
[1] Yollar o kadar emniyyetli idi ki, Bosnadan kalkan bir müslimân, Mekkeye kadar râhat ve parasız gider, yolda, köylerde, yir, içer, geceler, hediyyeler alırdı.
[2] Her yerde hastahâneler, şifâhâneler vardı. Napolyonu bile Osmânlılar tedâvi etdi. Bütün müslimânlar,(Îmânı olan, temiz olur) hadîs-i şerîfine uyarlar.
[3] Bu iftirâlara cevâb vermeğe bile değmez. Delhî sultânı, Fîrûz şâh 790 [m. 1388] de vefât etdi. Bunun yapdırdığı 240 kilometrelik, geniş su yolunun suladığı bahçeler, bostanlar, İngiliz işgâli zemânında çöl hâline geldi. Osmânlı mi’mârîsinin, bakıyyeleri bile, şimdi turistlerin gözünü kamaşdırmakdadır.
[4] Osmânlıları, fransız krallarının pisliklerini Sen nehrine döken generallerin madalya almaları gibi sanıyorlar.
[5] 726 [m. 1326] senesinde tahta çıkan Orhan gâzînin kurduğu nizâmî orduyu ve Yıldırım Bâyezîd hânın 799 [m. 1399] da Niğboluda büyük haçlı ordusunu mağlûb eden mükemmel ordusunu bilmiyor mu?
[6] İngilizlerin ticâretden, san’atdan, silâhdan ve kadın haklarından haberleri yok iken, Osmânlılarda bunların a’lâsı vardı. İsveç ve Fransız krallarının Osmânlılardan yardım istediklerini de inkâr edebilirler mi?
[7] Sokaklar tertemizdi. Hattâ, tükrükleri temizlemek için bile vazîfeliler vardı.