Haccın sünnetini yapmıyana cezâ lâzım gelmez. Mekrûh olur. Sevâbı, azalır. Arefe günü Cum’aya rastlarsa, yetmiş hac sevâbı hâsıl olur. Halk arasında buna hacc-ı ekber deniliyor. Bu söz doğru değildir.

Mekke şehri, şimâlden cenûba doğru uzanan karşılıklı iki sıra dağ arasında olup, şehrin uzunluğu üç, genişliği bir kilometre idi. Evleri kârgir olup, üç dört katlı idi. Şehrin ortasında (Harem-i Kâ’be) veyâ (Mescidülharâm) denilen büyük câmi’ vardır. Mescidül harâmın üstü açıkdır. İstanbul câmi’lerinin avlularında olduğu gibi, avlu etrâfında üç sıra kubbe vardır. Kubbeleri beşyüz adeddir. Kubbelerin altında 462 direk vardır. Direklerin 218 adedi mermer olup, yuvarlakdır. 224 adedi (Hacer-i şemis) taşından yontmadır ve altı veyâ sekiz köşeli ve sarı renklidir. Mescidül harâm, dikdörtgen (Müstatîl) gibi olup, şimâl dıvârı 164, cenûbu 146, şark dıvârı 106, garbı 124 metre uzunluğunda idi. Vehhâbîler 1375 [m. 1955] de, dört dıvarı da uzatdı. Safâ ve Merveyi de, Mescid dâhiline aldılar. Yüzaltmışbin metre kare oldu. İstanbuldaki Ayasofya câmi’-i şerîfinin uzunluğu ise 77 metre ve genişliği 72 metredir. Sultân Ahmed câmi’-i şerîfinin uzunluğu 72, genişliği 64 metredir. Mescidül harâmın 19 kapısı olup, şark dıvârında dört, garbda üç, şimâlde beş, cenûbda yedi idi. Yedi minâresi vardır. Osmânlılar zemânında, Mekke ile Cidde iskelesi arasındaki yol 75 km., Medîne ile Cidde arası 424 km., Medîne ile Bedr arası 150 km. idi. Mekke ile Medîne arasında en kısa yol 335 km. idi. Resûlullahın hicret buyurduğu sâhil yolu 400 km. idi. Mekke, denizden 360 metre yüksekdir. Medîne, denizden 160 km. uzakdır. Mescid-i harâma sığınan kâtile, hanefîde, çıkıncaya kadar, cezâ yapılmaz.

Ömer “radıyallahü anh” zemânından önce, Mescidül harâmın dıvarları yokdu. Kâ’benin etrâfında, bir meydâncık ve sonra evler vardı. Halîfe Ömer “radıyallahü anh”, evlerin bir kısmını yıkdırıp, Kâ’be etrâfına, bir metreye yakın yükseklikde dıvar çevirerek, Mescidülharâm meydâna geldi. Mescidülharâm, muhtelif zemânlarda yenilenmişdir. Son şekli, Kâ’be-i mu’azzamanın onbirinci ta’mîri ile birlikde, 17.ci Osmânlı pâdişâhı dördüncü sultân Murâd hân “rahmetullahi teâlâ aleyh” tarafından 1045 [m. 1635] de yapılmışdır. Şimdi Vehhâbîler, genişletmek behânesi ile, o târihî islâm eserlerini yıkıp, yok edip, yalnız maddî kıymeti fazla şeyler yapıyorlar. Kâ’be-i mu’azzamaya saygısızlık edip, ondan dahâ yüksek binâlar, oteller yapıyorlar.

Kâ’be-i mu’azzama, Mescidül harâm ortasında, dört köşe taşdan bir oda olup 11,4 metre yüksekdir. Şimâl dıvarı 9,25 metre, cenûbu 8,5 metre, şark dıvarı 13,5; garbı 13,3 metredir. Şark ve cenûb dıvarları arasındaki köşede (Hacerül-esved) taşı vardır ve yerden bir metreden ziyâde yüksekdir. Peygamberler ve hâcılar öpdükleri için, çukurlaşmışdır. Kâ’benin şark dıvarında, bir kapısı vardır. Kapısı, yerden 1,88 metre yüksekdedir ve genişliği 1,7, yüksekliği 2,6 metredir. Dıvarlarının iç yüzü ve zemîni renkli mermerlerle kaplıdır. Rükn-i Irâkî hizâsında yedisi mermer, diğer basamakları ağaçdan, 27 basamaklı, minâre merdiveni gibi yuvarlak merdiveni, ikinci Mustafâ hân yenilemişdir. Kapının sağ tarafında bir de çukur ve tavana kadar yükselen üç direk vardır. Kâ’benin dış yüzü siyâh, ipek perde ile örtülüdür. Kapısının perdesi, yeşil atlasdır.

Zemzem kuyusu, Mescidül harâm içinde, Hacer-i esved köşesi karşısında ve köşeden ondörtbuçuk metre uzakda bir odada olup, 1,9 metre yüksek olan taş bileziği vardır. İkibuçuk metre kutrunda ve otuz metre umkundadır. Bu odayı, İstanbulda Beğlerbeği câmi’ini yapdırmış olan, birinci sultân Abdülhamîd hân yapdırmış olup, zemîni mermer döşeli ve dıvarlara doğru meyillidir. Dıvar diblerinde olukları vardır. Kuyuya su sızmıyacak şeklde ustalıklı yapılmışdır. Kuyu ağzı, bu hizâdan bir buçuk metre kadar yüksekdir. Târîhin kıymetli yâdigârı olan bu güzel san’at eseri 1383 [m. 1963] yılında, yıkdırıldı. Kuyu ağzını ve birkaç metre çevresini, yer yüzünden birkaç metre aşağı indirdiler.

Kâ’benin dört köşesine, dört rükn denir. Şâma karşı olana (Rükn-i şâmî), Bağdâda karşı olana (Rükn-i ırâkî),